پیشینه حق دسترسی آزاد به اطلاعات

توبی مندل
مدیر اجرایی
مرکز قانون و دموکراسی

با راه‌اندازی دوره جدید انجمن حمایتگری با عنوان «حق دسترسی آزاد به اطلاعات و دفاع از حقوق بشر» شاید می‌توان گفت زمان آن رسیده است که در مورد تاریخچه این حق که به صورت گسترده به رسمیت شناخته شده، و به افراد اجازه آن را می‌دهد که به اطلاعاتی دسترسی داشته باشند که در اختیار مقامات دولتی است فکر کنیم. از نظر طول عمر، حق دسترسی آزاد به اطلاعات به نسبت با معیارهای حقوق بشر قابل احترام است، چرا که اولین قانون در سوئد در ۲۵۵ سال پیش در سال ۱۷۶۶ وضع شد. در مقابل، اولین کنوانسیون ژنو در مورد قوانین  جنگ در سال ۱۸۶۴ تصویب شد. ۱۰۰ سال بعد، با اولین سند مهم حقوق بشر، اعلامیه جهانی حقوق بشر در سال ۱۹۴۸ تصویب شد. تقریبا بعد از ۱۸۰ سال بعدتر. 

تا سال ۱۹۹۰، با این حال، ۱۴ کشور در سراسر جهان، به جز یکی از آن‌ها که دارای دموکراسی توسعه یافته بود، قوانین حق دسترسی آزاد به اطلاعات را تصویب کرده بودند. سرعت پذیرش این قانون مدت کوتاهی پس از پیدایش آن افزایش یافت. همانطور که در نمودار زیر نشان داده شده است. امروزه حدود ۱۳۶ کشور، از تمام مناطق جهان، دارای این قوانین هستند. اروپای شرقی و مرکزی اولین منطقه ای بود که از دموکراسی‌های غربی در تصویب قوانین حق دسترسی آزاد به اطلاعات در تعداد قابل توجهی پیروی کرد. پس از آن منطقه آسیا-اقیانوسیه، آمریکای لاتین و دریای کارائیب، آفریقا و در نهایت خاورمیانه و شمال آفریقا به این فهرست اضافه شدند.

این موضوع از هر نظر پیشرفت قابل توجهی در حقوق بشر طی این مدت کوتاه به حساب می‌آید. کلید اصلی این پیشرفت، فرآیندهای سریع دموکراتیزه کردن در مناطق مختلف یا گاهی فقط کشورها بود که دوباره از اروپای شرقی و مرکزی شروع شد، اما سپس مناطق دیگر را در بر گرفت. می‌توان گفت در میان بسیاری از درخواست‌ها برای اصلاح قانون در دموکراسی‌های در حال تغییر، درخواست‌ برای قوانین حق دسترسی آزاد به اطلاعات تقریباً همیشه حرف اول را می‌زند.

همچنین تردیدی وجود ندارد که جنبش جامعه مدنی مدافع حق دسترسی آزاد به اطلاعات که از اواخر دهه ۹۰ میلادی به طور تصاعدی رشد کرده، نیز نقش مهمی داشته است. شبکه مدافعان آزادی اطلاعات (FOIAnet)، شبکه جهانی پیشرو فعالان جامعه مدنی که بر روی حق دسترسی آزاد به اطلاعات کار می کنند - و من در حال حاضر رئیس آن هستم- در سال ۲۰۰۲ تاسیس شد. اکنون بیش از ۲۵۰ عضو سازمانی و نزدیک به ۹۰۰ نفر را در فهرست خود دارد. علاوه بر حمایت از تصویب قوانین، FOIAnet و اعضای آن در زمینه توسعه استانداردها برای قوانین حق دسترسی آزاد به اطلاعات و بسیج حمایت از اهداکنندگان، سازمان‌های میان-دولتی و دیگران برای ترویج اجرای موثر این قوانین پس از تصویب، نیز فعال هستند.

در نهایت، ماهیت ایده پشت حق دسترسی آزاد به اطلاعات - یعنی اینکه دولت مالک اطلاعاتی که در اختیار دارد نیست، بلکه صرفاً از طرف شهروندان حافظ آن است - به همراه مزایای بی چون و چرای تصویب قوانین حق دسترسی آزاد به اطلاعات باید به عنوان نیروهای پیشرو در پشت رشد سریع در تصویب قوانین جدید رسمیت شناخته شود. نقش حق دسترسی آزاد به اطلاعات در مبارزه با فساد، که اکنون به طور رسمی در کنوانسیون سازمان ملل متحد علیه فساد به رسمیت شناخته شده، در تقویت مشارکت عمومی بیشتر و بهتر در تصمیم‌گیری عمومی و به حساب آوردن دولت‌ها از جمله مزایای اصلی این قوانین است.

به رسمیت شناختن حق دسترسی به اطلاعات در سطح بین‌المللی به عنوان یک حق به تازگی به وجود آمده است. در اواخر دهه ۱۹۹۰ بود که اولین بیانیه‌های بین‌المللی در مورد حقوق بشر بر اطلاعات آغاز شد و تا سال ۲۰۰۶ بود که اولین دادگاه بین المللی حقوق بشر، دادگاه بین آمریکایی حقوق بشر، حق دسترسی آزاد به اطلاعات را به رسمیت شناخت. اما امروز، تمامی نظام‌های اصلی بین‌المللی و منطقه‌ای حقوق بشر این حق را به رسمیت می‌شناسند. ۶۶ کشور از حق دسترسی آزاد به اطلاعات در قانون اساسی خود محافظت می‌کنند، و ۲۷ کشور دیگر قوانینی جزئی برای آن دارند.

اگرچه اولین قانون حق دسترسی آزاد به اطلاعات به بیش از ۲۵۰ سال قبل بازمی‌گردد، اما به عنوان یک پدیده شناخته شده نسبتاً جدید است. همانطور که به رسمیت شناخته شدن آن به عنوان یک حقوق بشر به حساب می‌آید. اما تحولات در این زمینه در ۳۰ سال گذشته واقعاً دیدنی بوده است. این موضوع شامل بیش از ۱۲۰ قانون جدید در حال تصویب، به رسمیت شناختن بین‌المللی به عنوان یک حقوق بشر، رشد چشمگیر جامعه مدنی بر روی این موضوع خواهد بود. حتی بسیاری از سازمان‌های میان-دولتی که سیاست‌های حق دسترسی آزاد به اطلاعات را اتخاذ می‌کنند، و به رسمیت شناختن حق دسترسی آزاد به اطلاعات به عنوان یک موضوع اصلی توسعه از طریق گنجاندن آن در اهداف توسعه پایدار (SDGs) نیز از جمله این موارد است. در نهایت چالش در حال حاضر اجرای صحیح این قوانین خواهد بود!

اگر می‌خواهید بیشتر درباره حق دسترسی آزاد به اطلاعات و ارتباط آن با حقوق بشر بدانید، هم‌اکنون می‌توانید به صورت رایگان در دوره «حق دسترسی آزاد به اطلاعات و دفاع از حقوق بشر» که توسط مرکز قانون و دموکراسی در انجمن حمایتگری تهیه شده ثبت‌نام کنید.